De protestanten lieten tijdens de Beeldenstorm in de 16de eeuw in heel Nederland een spoor van vernielingen achter. Altaren, beelden, kansels, orgels, schilderijen, alles moest het ontgelden. Alleen de Rooms-katholieke Sint-Janskerk in Gouda ontsprong de dans! Die wist alle kunstschatten in veiligheid te brengen. Zo is het mogelijk dat, in samenwerking met Museum Gouda, voor het eerst in 450 jaar de altaarstukken weer te zien zijn op hun oorspronkelijk plek.
Voor de net aangetreden directeur Femke Haijtema is het een bijzondere gewaarwording de katholieke altaarstukken uit de collectie van het Museum Gouda nu terug te zien in de naastgelegen Sint-Janskerk. Samen met de tientallen eeuwenoude en metershoge gebrandschilderde ramen is het een zeldzaamheid: 'Er hingen hier vijftig van deze kleurrijke schilderijen.'
Femke Haijtema in de Sint-Janskerk
Enthousiast vertelt ze verder: 'Dat was waar de mis werd opgedragen voor het zielenheil van de stedelingen, je werd begraven voor het altaar en het moet een drukte van belang zijn geweest met vijftig verschillende altaars, waar vijftig missen op werden gedragen. Het was heel anders dan een kerk nu. En dat kun je nu voor het eerst een beetje voelen in Nederland, en dat kan nergens anders.'
'Echt een wonder'
'Het is echt een wonder', aldus Haijtema, 'als je er over nadenkt. In de 16de eeuw woedde er een Beeldenstorm in Nederland. Nederland werd van katholiek protestant en in heel Nederland werden alle katholieke kerken vernietigd. Glazen werden ingegooid. Schilderijen werden meegenomen, vernietigd en alleen in Gouda is dat niet gebeurd.'
Volgens directeur Jaap van Rijn van de Sint-Janskerk is dat vooral te danken aan het stadsbestuur van Gouda: 'Die Beeldenstorm trok als een onweersstorm van Frans-Vlaanderen naar het Noorden. Maar de steden waren toen heel zelfstandig en dat verschilde dus heel erg hoe ze daar tegenaan keken. Zoals in Delft en Leiden, daar zaten veel calvinisten, in Gouda veel minder. Daar komt bij dat het stadsbestuur dacht: wij zorgen er voor dat de deuren van de Sint-Janskerk op tijd dicht zijn.' Na rijp beraad werden de topstukken uit de kerk in het stadhuis in veiligheid gebracht.
Altaarstuk terug in de Sint Janskerk
Tolerantie
Op die manier kregen de calvinisten geen kans in Gouda en wisten ze de beeldenstorm buiten de Sint-Janskerk te houden. Van Rijn: 'Waar de meeste spanningen zaten, waren de steden met de meeste vluchtelingen, de meeste immigranten uit Vlaanderen. Die waren gevlucht voor hun geloof, die waren het meest fanatiek. Bijvoorbeeld Leiden, met de Lakenhandel, dat deden ze ook in Antwerpen, die werden heel erg calvinistisch. Want ja, die hadden nog wel een appeltje te schillen met de Spanjaarden.'
Het stadsbestuur van Gouda wilde juist geen extreme toestanden en stond voor een samenleving met z'n allen. Van Rijn: 'Ze wilden voorkomen dat extreme groepen de overhand kregen en dingen gingen vernielen. Ze wilden het voor iedereen leuk maken en gunden iedereen hun plekje. Dat is ook de oorsprong van de tolerantie in Gouda.'
Altaarstukken
Dankzij de teruggeplaatste altaarstukken waan je je in de Sint-Janskerk nu weer even in het Gouda van voor de Beeldenstorm, toen er ruim vijftig gildes actief waren. Bakkers, brouwers, mandenmakers, molenaars, timmerlieden steenhouwers en visverkopers. Elke beroepsgroep was in een eigen gilde verenigd, had een eigen schutsheilige en een eigen altaar in de Sint-Jan waar dagelijkse diensten waren.
Om te zorgen dat niet alle gildeleden tegelijktijdig in de kerk waren, hadden ze allemaal een tijdstip waarop ze ter kerke gingen. 'Alle gildes hadden hun eigen altaar met daarboven een schilderij, een altaarstuk', legt Haijtema uit. Meestal is een altaarstuk een drieluik dat open en dicht kan en aan beide zijdes is beschilderd. 'Het altaarstuk werd alleen geopend bij hoogtijdagen, zoals Sint-Jan op 24 juni. Er was dan een processie(optocht) waar alle gildes aan deelnemen.'
'De kerken waren in die tijd heel levendig'
'De kerk was toen een kleurrijke levendige bedoening. Als je binnenkwam, zag je al die altaren, er waren doodgravers aan het werk, want mensen werden nog in de kerk begraven. En er was een voortdurende in en uitloop van mensen en dieren. Er was zelfs een speciale hondenslager in dienst om honden en katten uit de kerk te houden. Als je de kerk binnenkwam was er een kakofonie aan geluid en geuren.'
Dat gevoel proberen ze nu terug te halen 'Bij de tentoonstelling hoort een audiotour waar de kerkmeester Gerrit Bouwensz uit die tijd, je meeneemt tijdens de processiedag voor Sint-Jan in 1570. Alle altaren staan open en je hoort Bouwensz met de leden van de verschillende gildes praten.'
Originele tekeningen
De originele tekeningen van de metershoge glazen in de Sint-Janskerk, soms wel 22 meter lang, zijn ook bewaard gebleven. Deze worden nu in Museum Gouda tentoongesteld. En dat is zeldzaam volgens Haijtema: 'Heel bijzonder, heel kwetsbaar ook. Dit mag zelden tentoongesteld worden. Papier is zo kwetsbaar voor licht. Dus dat we dit nu even hier kunnen tonen voelt wel heel speciaal.'
Cartons uit de kerk nu in Museum Gouda
De glazen in de Sint-Janskerk, die vanwege de grote hoogte, alleen op afstand kunnen te zien zijn, kunnen door de tekeningen nu van dichtbij worden bewonderd. Haijtema: 'We zagen net meters hoog dat glas en dit was dan de tekening. Je ziet de aantekeningen, de nummers, de lijntjes van: hier moet het lood komen en zo wordt dit geplaatst. Elk detail zie je. Het is alsof je even over de schouder van de kunstenaar meekijkt.'
met dank aan @omroepwest